Fiiller (Eylemler) Konu Özeti

Eylem; iş, oluş, hareket bildirip kip ve kişi eki alan sözcüklerdir.

İşten çıktıktan sonra parkta biraz yürüdüm.

Bu cümlede, bir hareket bildiren “yürümek” sözcüğü kip (-di’li geçmiş zaman) ve kişi eki (-m) alarak, (yürü – dü – m) cümlede “eylem” olmuştur.

Aşağıdaki cümlelerde koyu renkli sözcükler kip ve şahıs eki alarak cümlede eylem görevinde kullanılmışlardır.

Bu yaz tatilinde köyümüze gideceğiz.

Şimdi askerdeki amcama mektup yazıyorum.

Dilekçenizi ay sonuna kadar bana vermelisiniz.

Öğretmenimizin anlattığı fıkraya uzun süre güldük.

Eylem Kipleri

Eylemlerin bir işi, durumu veya oluşu ortaya koyuş biçimlerine kip denir. Kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Haber (Bildirme) Kipleri

Zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen eylemlerin gerçekleşme zamanı bellidir.

1. Di’li Geçmiş Zaman Kipi
2. Miş’li Geçmiş Zaman Kipi
3. Şimdiki Zaman Kipi
4. Gelecek Zaman Kipi
5. Geniş Zaman Kipi

B. Dilek (Tasarlama) Kipleri

Zaman anlamı taşımayan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen eylemler, bir tasarı halinde olduğundan zaman kavramı taşımaz.

1. Gereklilik Kipi
2. İstek Kipi
3. Dilek-Koşul Kipi
4. Emir Kipi

A. Haber (Bildirme) Kipleri

B. Dilek (Tasarlama) Kipleri

Eylemlerde Olumsuzluk

Eylemlerde olumsuzluk, kip eklerinden önce eyleme olumsuzluk eki (-me, -ma, -mez, -maz ) getirilerek yapılır.

Eylem + Olumsuzluk Eki (-me, -ma) + Kip + Kişi Eki

gel – me – miş – sin (öğrenilen geçmiş zaman)

gel – me – di – m (görülen geçmiş zaman)

gel – mi(me) – yor – um (şimdiki zaman)

gel – me – y – eceğ(ecek) – im (gelecek zaman)

gel – me – m (geniş zaman)

gel – mez – sin (geniş zaman)

gel – me – y – e – lim (istek kipi)

gel – me – se – n (dilek-koşul kipi)

gel – me – meli – sin (gereklilik kipi)

gel – me (emir kipi)

Eylemler anlam bakımından üçe ayrılır:

1. İş (Kılış) Eylemleri

Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunduğu eylemlerdir.

Öğrenci soruyu kısa sürede çözdü.

Dün seni çok aradım.

Bu cümlelerde “çözmek” eyleminden “soru” sözcüğü, “aramak” eyleminden “seni” sözcüğü etkilenmektedir.

2. Durum Eylemleri

Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunmadığı eylemlerdir.

Araba yolun ortasında durdu.

Bu espriye tüm sınıf güldü.

Duvardaki resimlere baktım.

Bu cümlelerdeki “durmak, gülmek, bakmak” eylemlerinde bir iş, bir hareket vardır. Ancak bu eylemlerden etkilenen bir varlık, nesne yoktur.

3. Oluş Eylemleri

Zamanla meydana gelen değişmeyi gösteren eylemlerdir. Bu sözcüklerde eylem genellikle kendiliğinden gerçekleşir.

Öğleden sonra karnım çok acıktı.

Annem dün hastalandı.

Kardeşimin boyu uzadı.

Bu cümlelerdeki “acıkmak, hastalanmak, uzamak” eylemleri, belli bir süre sonunda gerçekleşen bir değişmeyi ifade etmektedir.

Eylemlerde Anlam (Zaman) Kayması

Bir eylem kipinin kendi anlamı dışında, başka bir kip yerine kullanılmasıdır.

Hafta sonları evinde oturup kitap okuyor.

Bu cümlede, her zaman yapılmakta olan bir iş bildirilmektedir. Yani cümlede geniş zamanlı bir eylem anlatılmaktadır; ancak cümlede şimdiki zaman kipi kullanılmıştır. Dolayısıyla şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipi yerine kullanılmıştır.

Gelecek yıl üniversiteyi bitiriyor. (bitirecek)

(şimdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)

Ekinler her yıl temmuzda sararıyor. (sararır)

(şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipi yerine)

Bir gün Nasrettin Hoca eşeğe ters biniyor. (binmiş)

(şimdiki zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine)

İlk şiiri uzun yıllar önce yayımlanır. (yayımlandı)

(geniş zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine)

Yıl sonunda yaylada buluşuruz. (buluşacağız)

(geniş zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)

Bu kitabı önceden okumuş olacak. (olmalı)

(gelecek zaman kipi, gereklilik kipi yerine) (olasılık)

Arkadaşlar, sınav kâğıtlarını verelim. (verin)

(istek kipi, emir kipi yerine)

Allah gönlünüze göre versin. (vere)

(emir kipi, istek kipi yerine)